Ders NotlarıDilbilgisi

Kök, Ek, Çekim Ekleri, Yapım Ekleri

Kök nedir, çekim ekleri nelerdir, yapım ekleri nelerdir? Tüm bu soruların cevabını aşağıda bulacaksınız. Çekim ekleri, yapım ekleri ders notunu indirebilirsiniz. PDF formatında çekim ekleri yapım ekleri ders notunu linkten indirebilirsiniz.

İndirmek İçin Linki Tıklayınız: ÇEKİM EKİ YAPIM EKİ -KÖKLER

KÖK – EK- KELİME YAPISI

Türkçe eklemeli (sondan eklemeli) bir dildir. Türkçede değişmez kökler, onlardan türetilen gövdeler ve kök ve gövdelere eklenen yapım ve çekim ekleri vardır.

Kelimelerle cümleler kurmak, onlara cümle içinde görev yüklemek ve kelimelerden yeni kelimeler türetmek amacıyla onlara eklenen seslere/hecelere ek denir.

Ekler

A) Çekim Ekleri

1-İsim Çekim Ekleri
  • Çokluk Eki
  • Hal Ekleri
  • İlgi Eki
  • İyelik Eki
  • Eşitlik Eki
2. Fiil Çekim Ekleri
  • Kip Ekleri
  • Şahıs Ekleri
  • Ekfiil Ekleri

B) Yapım Ekleri

  • İsimden İsim Yapım Ekleri
  • İsimden Fiil Yapım Ekleri
  • Fiilden İsim Yapım Ekleri
  • Fiilden Fiil Yapım Ekleri

ÇEKİM EKLERİ

Kelimelerin çekimlenerek değişik yerlerde ve görevlerde kullanılmasını sağlayan eklere çekim eki denir.

Çekim ekleri, kelimelerin diğer kelimelerle bağ kurmasını, kelimelerin cümlede görev almasını, hâlini, sayısını, zamanını, şahsını belirtir. Kısaca çekim ekleri kelimelerin cümle içerisinde kullanılmasını sağlar.

İSİM ÇEKİM EKLERİ:

İsimlerin ve isim soylu kelimelerin sonuna gelerek onları diğer isimlere, edatlara, fiillere bağlayan; cümle
içindeki görevlerini belirleyen, ait oldukları kişileri belirten ve isimlerin çeşitli durumlarını bildiren eklerdir.

a)Çokluk Eki: Cins isimlerine gelerek onların çoğul şekillerini yapar.

*Kelimeler arasında ilgi kurmaz: dağlar, fikirler, idealler, öğrenciler, dertler…

*Aile anlamı katar; -gil ekinin yerine kullanılır: Aliler bize gelecekler.

*Benzerleri anlamı katar, kesme işaretiyle ayırarak yazılır: Bu millet nice Fatih’ler, Kemal’ler yetiştirecektir.

* Aynı ismi taşıyanları belirtir:Sınıftaki Ali’ler ayağa kalksın.

* Abartma anlamı katar: Çalışmak için ta Almanyalara gitti.

* Topluluk kavramı bildirir: Türkler, Yunanlar, Adanalılar, Konyalılar…

*İkilemeler yapar: Yıllar yılı bekledik.

*Çoğul zamirlere getirilerek tekrar çoğul yapar: Bizler, sizler

*Saygı veya alay anlamı katar: Dostumuz nedense bizi çağırmamışlar.

*Her anlamı katar: Akşamları erken yemek yeriz.

*“Yaş” kelimesine getirilerek yaşça yaklaşıklık bildirir: O zaman henüz sekiz yaşlarında idi.

b)Hâl-Durum Ekleri: İsimleri isimlere, fiillere, edatlara bağlayan, diğer kelimelerle ilişki kurarak isimlerin cümlede görev kazanmasını sağlayan eklerdir.
Ev Belirtme Hal Eki Ev-i                   Araba Belirtme Hal Eki Araba-y-ı
Ev Yönelme Hal Eki Ev-e                 Araba Yönelme Hal Eki Araba-y-a
Ev Bulunma Hal Eki Ev-de             Araba Bulunma Hal Eki Araba-da
Ev Ayrılma Hal Eki Ev-den             Araba Ayrılma Hal Eki Araba-dan

c)–(n)İn İlgi Hâl Eki (tamlayan eki):İsimleri isimlere bağlayarak tamlama kurmaya yarar.

Bu ek birinci tekil ve çoğul şahıs için “–İm” şeklindedir: ben-im, biz-im.
İsimleri isimlere bağlar:

Benim elim kanadı.

Kitabın yaprağı yırtılmış.

Yalancının mumu..

İsimleri, zamirleri ve sıfat-fiilleri edatlara bağlar:

Bunu senin için yaptım, dedi.

İsimleri ve zamirleri fiillere bağlar:

Birincilik ödülü Atilla’nın oldu.

En güzel ve mutlu yıllar sizlerin olsun.

c)İyelik Ekleri:İsimlerin ve isim soylu kelimelerin sonuna gelerek onların sahiplerini, ait oldukları kişileri
belirten eklerdir. Tamlayansız kullanıldıkları zaman bu eklere iyelik zamirleri de denir.

Defter-im         Masa-m           Kardeş-im         Bisiklet-im             Anne-m 
Defter-in          Masa-n            Kardeş-in           Bisiklet-in               Anne-n 
Defter-i            Masa-sı            Kardeş-i              Bisiklet-i                Anne-si 
Defter-imiz      Masa-mız       Kardeş-imiz        Bisiklet imiz         Anne-miz 
Defter-iniz       Masa-nız         Kardeş-iniz         Bisiklet-iniz          Anne-niz 
Defter-ler-i       Masa-lar-ı      Kardeş-ler-i         Bisiklet-ler-i         Anne-ler-i 

d)Eşitlik Hâl Eki(-ce):İsimlere ve isim soylu kelimelere eklenerek çeşitli anlamlar katar. Türkçe’nin işlek eklerinden biridir. Bu eki alan kelimeler cümlede zarf tümleci ve yüklem olarak kullanılır. Tür olarak da isim, sıfat ve zarf türetir. ben-ce, okul-ca, yurt-ça, sert-çe…

Gibi, benzerlik anlamları katar: Çocukça davranışları vardı. /

İnsanca hareket etmeliyiz.

Yüklem yapar   :Onun davranışları çok zaman delicedir.
Bakımında, yönüyle anlamı katar: O sizden kiloca biraz daha düşük.

Akılca birbirinizden farkınız yok.

Göre anlamı katar, edat gibi kullanılır: Sence bu yaptığın doğru mu?

Çokluk, abartma anlamı katar: Evinde yüzlerce kitabı var.

Zaman bildiren isimlere gelerek eşitlik, süresince, boyu anlamı katar:        Bu okulda yıllarca çalıştım dedi.

Birliktelik, beraberlik anlamı katar: Bu kararı sınıfça aldık.                    Bugün milletçe sevinçliyiz.

Durum bildirir; zarf tümleci yapar: Anlatılanları sessizce dinledi. 

Küçültme, sınırlandırma anlamı katar:  Oralarda yaşlıca bir adam dolaşıyordu.

FİİL ÇEKİM EKLERİ:

Fiil çekim ekleri, fiil kök veya gövdelerine eklenerek, fiillerin zamanını, yapılış şeklini ve şahsını belirtirler.
Dilimizdeki fiil çekim eklerini şu şekilde sınıflandırabiliriz:

*Zaman ve şekil ekleri (haber ve dilek kipleri) *Şahıs ekleri *Ek-fiil

a)Kip ve Şahıs Ekleri: Haber ve dilek kipleri olarak iki tabloda inceleyeceğiz. Fiillerin çekimlerinde şahıs eklerini, soru ekini ve olumsuzluk ekini de kullanarak fiiller çekimlenecektir.

Şimdiki Zaman: Bak-ıyorum/ Bak-ıyorsun/ bak-ıyor/ Bak-ıyoruz/ Bak-ıyorsunuz/ Bak-ıyorlar

Şimdiki Zaman

Gelecek Zaman

Geniş Zaman

Görülen Geçmiş Zaman

Duyulan Geçmiş

Zaman

Bak-ı-yor-um

Sev-ecek(ğ)-im

Oku-r-um

Duy-ma-dı-m

Gör-müş-mü-(y)üm?

Bak-ı-yor-sun

Sev-ecek-sin

Oku-r-sum

Duy-ma-dı-n

Gör-müş-mü-sün?

Bak-ı-yor

Sev-ecek

Oku-r

Duy-ma-dı

Gör-müş-mü?

Bak-ı-yor-uz

Sev-ecek(ğ)-iz

Oku-r-uz

Duy-ma-dı-k

Gör-müş-mü-(y)üyüz?

Bak-ı-yor-sunuz

Sev-ecek-siniz

Oku-r-sunuz

Duy-ma-dı-nız

Gör-müş-mü-sünüz?

Bak-ı-yor-lar

Sev-ecek-ler

Oku-r-lar

Duy-ma-dı-lar

Gör-müş-ler-mi?

Dilek(Şart)Kipleri Çekim Tablosu

Gereklilik Kipi

İstek Kipi

Şart Kipi

Emir Kipi

Git-meli-(y)im

Koş-a-(y)ım-mı?

Yat-ma-sa-m

Git-meli-sin

Koş-a-sın-mı?

Yat-ma-sa-n

Gel-

Git-meli

Yat-ma-sa

Gel-sin

Git-meli-(y)iz

Koş-a-lım-mı?

Yat-ma-sa-k

Git-meli-siniz

Koş-a-sınız-mı?

Yat-ma-sa-nız

Gel-in

Git-meli-ler

Yat-ma-sa-lar

Gel-sin-ler

b)Ek Fiil Ekleri: Ek eylem iki şekilde yapılır. İsim soylu bir sözcüğe gelerek -şart kipi hariç- onları yüklem yapar. Basit zamanlı fiilleri birleşik zamanlı hale getirir.

Ek Fiilin Ge­niş Zamanı

Ek Fiilin

Görülen

Geçmiş Za­manı

Ek Fiilin

Duyulan

Geçmiş Za­manı

Ek Fiilin Şartı

Hikaye Birleşik Zaman

Rivayet Birleşik Zaman

Şart Birleşik Zaman

Güzel-im

Çalışkan-dı-m

Genç-miş-im

Zeki-(y)se-m

Gel-miş-ti-m

Gel-e(y)-miş-im

Gel-miş-se-m

Güzel-sin

Çalışkan-dı-n

Genç-miş-sim

Zeki-(y)se-n

Gel-ecek-ti-n

Gel-ecek-miş-sin

Gel-ecek-se-n

Güzel-dir

Çalışkan-dı

Genç-miş

Zeki-(y)se

Gel-se(y)-di

Gel-se(y)-miş

Gel-di(y)-se

Güzel-iz

Çalışkan-dı-k

Genç-miş-iz

Zeki-(y)se-k

Gel-meli(y)-di-k

Gel-meliy-miş-iz

Gel-meliy-se-k

Güzel-siniz

Çalışkan-dı-nız

Genç-miş-siniz

Zeki-(y)se-niz

Gel-iyor-du-nuz

Gel-iyor-muş-sunuz

Gel-iyor-sa-nız

Güzel-ler-dir

Çalışkan-lar-dı

Genç-ler-miş

Zeki-ler-se

Gel-ir-ler -di

Gel-ir-ler-miş

Gel-ir-ler -se

YAPIM EKLERİ

Yapım ekleri, mevcut kelimelerden (isim ve fiil köklerinden) farklı ve yeni anlamlı kelimeler türetmeye yarayan eklerdir. Dört başlık altında inceleyelim:

a)İsimden İsim Yapam Ekler: İsim köklerine gerelek onları tekrardan isim yapan eklerdir. Türkçede en çok kullanılan isimden isim yapan ekleri aşağıdaki tabloda inceleyelim:

-lık

gözlük, odunluk, kalemlik

-l

yasal, doğal, öznel, çoğul

-cağız

kadıncağız, adamcağız, çocukcağız

-lı

evli,nişanlı, sigortalı

-imsi

yeşilimsi, mavimsi, sarımsı

-cık

minicik, köprücük, ufacık

-sız

cansız, kalpsiz, şekersiz

-cil

etçil, bencil, insancıl

-tı

patırtı, horultu, gürültü

-cü

sanatçı, gözcü, şarkıcı

-şın

sarışın,

-ıncı

altıncı, beşinci, üçüncü

-ce

Türkçe,İngilizce, Farsça

-sal

kumsal, kadınsal, toplumsal

-gil

annemgil, dayımgil, ablamgil

-daş

arkadaş, yoldaş, derttaş

-ıt

yaşıt, karşıt, boyut,eşit

-ar

altı(ş)ar, beşer, üçer, onar

b)İsimden Fiil Yapam Ekler: İsim köklerine gelerek onları eylem yapan eklerdir. Türkçede en çok kullanı­lan isimden fiil yapan ekleri aşağıdaki tabloda inceleyelim:

-la

suçla-yavaşla-gözle-elle-

-de

çatırda-çıtırda-,gürülde

-msa

azımsa-küçümse, özümse

-al

azal-çoğal-yönel-düzel-

-kır

haykır-püskür-hıçkır

-aş

yanaş-

-l

kısal-sivril-doğrul-

-(ı)k

gecik-acık-gözük-

-t

gözet-

-a

kana-yaşa-tüne

-(ı)r

delir-belir-aksır-

-laş

şakalaş-tokalaş-

-ar

morar-sarar-ever

-sa

susa-umursa-özümse

c)Fiilden İsim Yapam Ekler: Fiil köklerine gelerek onları yapan eklerdir. Türkçede en çok kullanılan fiil­den isim yapan ekleri aşağıdaki tabloda inceleyelim:

-mek

duymak, görmek, bakmak

-(g/k)ı

atkı, sevgi, saygı, duygu

-ici

alıcı, yüzücü, verici, giderici

-me

düşme, sevme, bulma

-ge

bilge, süpürge, dalga

-(ı)ntı

akıntı, gezinti, bozuntu

-ış

bakış, kaçış, görüş

-gen

çekingen, kırılgan, unutkan

-enek

gelenek, görenek, tutanak

-(ı)m

saym, ölüm, yapım

-gıç

yargıç, dalgıç, başlangın

-ce

sakınca, güvence

-(ı)k

yıkık, kökük, çarpık

ölçü, doğu, abartı, belirti

-men

okutman, gözetmen, öğretmen

-(ü)n

akın, gelin, tütün

-ecek

yiyecek, içecek, gelecek

-sal

uysal, düşünsel

d)Fiilden Fiil Yapam Ekler: Fiil köklerine gerelek onları tekrardan fiil yapan eklerdir. Türkçede en çok kullanılan fiilden fiil yapan ekleri aşağıdaki tabloda inceleyelim:

-(ı)l

açıl- ezil- tutul-bükül-

-dar

aktar-dönder-

-(ı)n

suçlan-ertelen-seviv-görün-

-ımsa

anımsa-duyumsa-gülümse-

-(a-ı)r

çıkar-gider-batır-doyur

-ala

eşele-ovala-

-t

başlat-izlet-sapıt-kurut-

-akla

itekle-sayıkla-sürükle

-dır

gezdir-baktır-sevdir-güldür-

-(ı)ş

bakış-gülüş-oluş-

Not: Kelimenin bölünemeyen anlamlı en küçük yapısı köktür. Kökle ekleri arasında anlam bütünlüğü olmak zorundadır.

Ör: Balıklar kelimesinin kökü “bal” değildir. Çünkü “bal”dan “balık” olması mantıksızdır.
Balıklar kelimesinin kökü “Balık”tır. Gelen ek de -lar çoğul ekidir.
Not: Bütün ekleri ezberlemek zorunda değilsiniz. İşin mantığını kavrayın. Kelimenin kökü bulunduktan sonra isim mi fiil mi olduğuna bakılır. Gelen ek anlamını değiştirmişse yapım ekidir. Değiştirmemişse çekim ekidir.

Kökün türünü bulduktan sonra gelen yapım ekinin kelimeyi isim mi fiil mi yaptığına bakılır.

Ekin özelliği bu şekilde altına yazılır.
Ör: “Bilgisizler” kelimesini düşünelim.
Bil- –                              gi                                         siz –                                  ler
Fiil Kökü      Fiilden İsim Yapan Ek     İsimden   İsim Yapan Ek       Çoğul Eki

Ör: Kalemliklerden
Kalem-                                     -lik                                  -ler                                   -den
İsim Kökü               İsimden İsim Yapan Ek          Çoğul Eki       Ayrılma Hâl Eki

Not: Kelime kök halindeyse veya sadece çekim eklerinden almışsa yapısına göre basittir. En az bir tane yapım eki almışsa türemiştir. İki kelimeden oluşuyorsa birleşik yapılıdır.

Basit: Gözlerim, kapıdakiler, gelmişler, sözümüz, gördük, baba, çocuklarınız…

Türemiş: Babalık, sözlüğünüz, görgüsüzlük, kuşkularım, annesizlik, oduncular, bilgeniz…

Birleşik: Kartopu, ayakkabı, ilkbahar, uyurgezer, akaryakıt, oyunbozan, çıtçıt, kapkaç, aslanağzı, Adıyaman, gecekondu, cankurtaran, açabilmek, bırakıver, affetmek, çıkagelmek, dokuz doğurmak… Birleşik fiiller farklı yollarla yapılır.


İlgili Makaleler

Bir cevap yazın

E-posta hesabınız yayımlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

Başa dön tuşu