Ses Olayları Ses Bilgisi
Ses Bilgisi ses olayları ünsüz ses olayları ünlü ses olayları büyük ünlü uyumu küçük ünlü uyumu ünlü daralması ünlü düşmesi ünlü türemesi ünsüz benzeşmesi ünsüz türemesi ünsüz düşmesi kaynaştırma ulama
Dilin en küçük birimine ses, sesleri göstermek için kullanılan işaretlere harf, harflerin sistemli olarak yer aldığı tabloya da alfabe denir. Türk alfabesinde 29 harf vardır. Bu harfler ünlü ve ünsüz olmak üzere ikiye ayrılır
Ünlü Harfler ve Özellikleri:
Ünlüler, ses yolundan hiçbir engele uğramadan çıkarlar. Tek başlarına okunur ve hece olabilirler. 8 ünlü vardır : a, e, ı, i, o, ö, u, ü. Bunlardan dördü ince (e, i, ö, ü), dördü kalın (a, ı, o,u) ünlüdür. Ünlüler söyleyiş özelliklerine, dilin ve ses yolunun aldığı biçimlere ve dudakların durumuna göre şu özellikleri gösterirler:
Türkçe’de ünlülerin kelime içerisindeki dizilişiyle ilgili olarak iki önemli kuralı vardır :
Türkçe’de sözcüklerde genel olarak, kalın ünlülerden sonra kalın, ince ünlülerden sonra ince ünlü gelir. Türkçe’yi başka dillerden ayıran bu temel özelliğe büyük ünlü uyumu denir. Kalınlık-incelik uyumu da denir.
Büyük ünlü uyumu örnekleri
sevilmek, ince, denizden, kelebekler, göstermelik,satılık, kalın, oyun, uçurtma, aşağı, sorular…
Tek heceli kelimelerde bu kural aranmaz.
Birleşik kelimelerde aranmaz.
Kelimeler birleşikken uymaz, ayrı ayrı incelendiğinde uyarsa bu tür kelimeler Türkçe’nin yapısına uygundur.
Hanımeli….hanım + eli
Kök veya gövde halindeyken büyük ünlü uyumuna uyduğu halde
–yor, ki, -ken, -leyin, -imtırak, -taş -gil eklerini aldığında kurala uymayan kelimelerde özel durumdadır.
-yor :geliyorum, üzülüyorum, siliyorum…
-ken : alırken, koşarken, bakarken…
-leyin : sabahleyin, akşamleyin -(İ)mtırak : yeşilimtırak, mavimtırak, ekşimtırak…
-ki : onunki, yukarıdaki, akşamki…
-taş : meslektaş, ülküdaş…
-gil : halamgil, dayımgil, baklagiller…
Bazı yabancı kelimeler tesadüfen uyuma uyabilir. Bunun Türkçe olup olmadığını diğer kurallara bakarak karar vereceğiz. (Cennet : Türkçe’de kel. –c- harfi ile başlamaz) Bazı yabancı kelimeler bu kurala uydurulmuştur. divar→duvar, kalib→kalıp, brillante→pırlanta, suret→surat…
2.KÜÇÜK ÜNLÜ (SESLİ) UYUMU
Bir kelimenin ilk hecesinde düz sesli harf (a,e,ı,i) varsa, diğer hecelerinde de düz sesli harf olması gerekir. Kelimenin ilk hecesinde yuvarlak sesli harf (o,ö,u,ü) varsa, diğer hecelerinde ya düz-geniş (a,e), ya da dar-yuvarlak (u,ü) sesli harf bulunması gerekir. Buna küçük ünlü uyumu kuralı denir. Düzlük-yuvarlaklık uyumu da denir.
Küçük ünlü uyumu örnek Kelimeler:
Arkadaş, karanlık, kelime, merdiven, serilmek, ıslık, ılık, ırak, sıcaklık, incelik okul, kuru, uygun, olumlu, bozulmuş, çocuk, oğul, okul, ölümlü, öküz, uğur, ululuk, üçüz, üzüm
Küçük ünlü uyumunun büyük ünlü uyumundan bir farkı vardır: Büyük ünlü uyumunda kelimedeki bütün ünlülerin kalınlık ve incelik bakımlarından uyuşmaları gerekli iken, küçük ünlü uyumunda her ünlü kendinden önceki ünlüye uymak zorundadır.
Meselâ, “kolaylık” örneğinde olduğu gibi “ı” ünlüsü kendinden önceki “a” ünlüsüne uyarken “a”dan önceki “o” ünlüsüne uymayabilir.
Bu özellik, yuvarlak ünlüden sonra düz-geniş ünlü geldiği zaman karşımıza çıkmaktadır: ufaklık, uzaklık, olası, önemli, üzerinde…
Bu kurala uymayan yabancı kelimeler: alkol, daktilo, mönü, akordeon, rötar, radyo, tiyatro, otobüs, televizyon, horoz, kamyon, siroz… Ancak bazı alıntı kelimeler bu kurala uydurulmuştur: müdir→müdür, mümkin→mümkün, müşkil→müşkül…
Bu kurala uymayan Türkçe kelimeler: Avuç, avurt, kavurmak, kavuşmak, savurmak, kavun, karpuz, yağmur, çamur, tavuk, kabuk… -yor ve -ki ekleri de çoğu zaman bu kurala uymaz: geliyor, onunki…
Kuraldışı : -o- sesinden sonra ikinci hecede b-m-v-p seslerinden biriyle başlıyorsa bu durumda ikinci hecede –u- olabilir. Bu tür kelimeler k.ünlü uyumuna uymamasına rağmen Türkçedir. Örnek: Hamur, avuç, sabun, çamur, kavun, kalbur, çabuk, karpuz, tavuk, kabuk, kaput, yağmur, havuç, çaput, yamuk…
Ünlülerle İlgili Ses Olayları
a)Ünlü daralması (darlaşma): Bir kelimede düz-geniş ünlülerden (a, e) sonra –yor eki gelirse, bu ünlüleri darlaştırarak –ı-i-u-ü ‘ye dönüştürür. Geniş olan ünlülerin daraldığı için bu kurala ünlü daralması denir.
Ünlü daralması ile ilgili örnekler
Yazma-yor→yazmıyor
Anla-yor→anlıyor
Hopla-yor→hopluyor.
Bekle- yor→bekliyor
Özel Durumlar Bazı kelimelerde –yor eki kullanılmadığı halde, ünlü daralması olabilir. de- ve ye- kelimelerine ünlü ile başlayan ek geldiğinde araya –y- kaynaştırma ünsüzü girer ve bu kaynaştırma ünsüzü kelimelerin kökündeki e’leri i’ye dönüştürür. Örnek: Diye, diyen, yiyecek, yiyerek…
b) Ünlü düşmesi (hece düşmesi, ses düşmesi):
İki heceli bazı kelimelere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde, kelimenin son hecesindeki ünlü düşer. Buna ses düşmesi denir. Ünlü düştüğünde hece sayısı da azaldığından bu kurala ünlü düşmesi yanında hece düşmesi, hece azalması da denir. Ses düşmesi genellikle kelime yapım ve çekimine bağlı olarak ortaya çıkar.
Ünlü düşmesi örnekleri
Türkçe’de hece düşmeleri aşağıdaki çeşitlere ayrılır:
- İkinci hecesinde dar ünlü (ı,i,u,ü) bulunan bazı kelimelere, sesli harfle başlayan bir ek gelirse, ikinci hecedeki dar ünlü düşer. Örnek: sıyır-ıl→ sıyrıl savur-ul→savrul ağız-ı→ağzı
- Sesli harfle biten bazı isim köklerinden –la,-le eklerini kullanarak fiil türetildiğinde ses düşmesi görülür. Örnek: Koku-lamak → koklamak
- Bazı renk isimlerine –ar, -er ekleri getirilerek fiil türetildiğinde, ismin sonundaki ünlü düşer. Örnek: Sarı-armak → sararmak Not: Kızarmak ve yeşermek kelimelerinde bir ünlü, bir ünsüz düşer. Örnek: Kızıl-armak → kızarmak
- İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı fiillere yapım eki getirilip isim yapıldığında ünlü düşmesi görülür. Örnek: Ayır-ım→ayrım
- Bazı fiillerden fiil türetildiğinde ünlü düşmesi görülür. Örnek: Çevir-il → çevrilmek
- Bazen iki kelime birleşirken ünlü düşmesi olur. Örnek: Kayıp-olmak → kaybolmak Türkçe’de bazı kelimeler iki şekilde yazılabilir. Aşağıda verilen kelimelerin her iki yazılışı da doğrudur. İkinci tür yazılışta ünlü düşmesi vardır.
c)Ünlü Türemesi:
- Ünsüzle biten bazı sözcükler “-cik” yapım ekini aldığında iki ünsüz arasında bir ünlü türer: bir-cik > biricik genç-cik > gencecik…
- Bazı sözcükler pekiştirilirken ünlü türemesi görülür: sapasağlam güpegündüz düpedüz…
Ünsüz(Sessiz) Harfler ve Özellikleri:
Ses yolunda az çok engele uğrayarak, boğumlanarak oluşan seslerdir. Ünsüzler, ünlülerle birleşmedikçe okunamazlar ve hece kuramazlar. Türkçe’de sessiz harfler 21 tanedir: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z’ dir.
Çıkış noktaları bakımından ünsüzler yediye ayrılmaktadır:
1- Dudak Ünsüzleri: İki dudağın birbirine dokunması ile oluşan ünsüzlerdir: b, p, m
2- Diş-Dudak Ünsüzleri: Alt dudağın üst ön dişlere teması ile oluşan ünsüzlerdir: f, v
3- Diş Ünsüzleri: Dilin ucunun veya ön tarafının üst ön dişlerin arkasına veya diş yuvalarına dokunması veya yaklaşması ile oluşan ünsüzlerdir: d, t, n, s, z
4- Damak-Diş Ünsüzleri: Dilin ucunun veya ön tarafının diş yuvasına yahut sert damağa dokunması veya yaklaşması ile oluşan ünsüzlerdir: c, ç, j, ş
5- Ön Damak Ünsüzleri: Dilin ucunun veya orta tarafın ön damağa dokunması veya yaklaşması ile oluşan ünsüzlerdir: g, k, l, r, y
6- Arka Damak Ünsüzleri: Dilin arka tarafının yumuşak damağa dokunması veya yaklaşması ile oluşan ünsüzlerdir: g
7- Gırtlak Ünsüzü: Bu ünsüz gırtlaktan önce hançerenin sonunda oluşur. Teşekkülü sırasında ses telleri yarı açıktır: h
Sürekli Ünsüzler: Başlarına bir ünlü geldiğinde söylenişi uzayıp giden yani sürekli söylenebilen ünsüzlerdir. Örn. : z sesi, ezzzzz…
Süreksiz Ünsüzler: Başlarına bir ünlü geldiğinde sürekli söylenemeyen ünsüzlerdir. Örn.: k sesi, ek. (Ses kesiliyor, devam etmiyor.)
Ünsüzlerle İlgili Ses Olayları
a) Ünsüz Yumuşaması(Değişimi): ”p,ç,t,k” sert ünsüzleriyle biten sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde bu sesler yumuşar ve ”b,c,d,g,ğ” seslerine dönüşür. Bu olaya ünsüz yumuşaması(değişimi) denir.
Örnek: amaç-ı – amacı sahip-i – sahibi geçit-i – gecidi toprak-ı – toprağı hesap – ı hesabı uçak – a uçağa dert-i derdi kalp – i kalbi
Tek heceli sözcüklerin bazılarında yumuşama olmaz. suç – u, et -i, tek -i, top – u, at-ı
Özel adlarda yazarken yumuşama olmaz, konuşurken olur. Sinop’a, Çınarcık’ın, Susurluk’a, Burak’ın
Bazı yabancı sözcüklerde yumuşama olmaz. hukuk – u, hürriyet – i, edebiyat -ı, dikkat – i, paket – i, evrak -ı, davet – i, merak – ım, sıhhat – i, semt – i
Bazı türemiş sözcüklerde yumuşama olmaz. yazıt -ı, karşıt -ı, yanıt -ı, özet – i, anıt –ı
b) Ünsüz Benzeşmesi (Ünsüz Sertleşmesi):
Türkçede sert ünsüzle (p, ç, t, k, f, s, ş, h) biten bir kelime “c-d-g” yumuşak ünsüzleriyle başlayan bir ek aldığında ekin başındaki c-ç’ye, d-t’ye, g-k’ye dönüşerek sertleşir.
Sert Ünsüzler: ç, f, h, k, p, s, ş, t (Sert sessizleri FıSTıKÇı ŞaHaP olarak kodlayabiliriz.)
Ünsüz benzeşmesi örnekleri
Yumuşak Ünsüzler: c, d, g, b, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z yavaş – ca → yavaş – ça /unut – gan → unut – kan /Kitap – cı → kitap – çı /1985 – de → 1985 – te Simit + ci -> Simitçi /Kitap + da -> Kitapta /As + gı -> Askı / Unut + gan -> unutkan
c) Ünsüz türemesi: Bazı tek heceli kelimeler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında veya “etmek, eylemek, olmak” yardımcı fiilleriyle birleştiklerinde asıl kelimenin sonundaki ünsüz ikizleşir.
Buna ünsüz türemesi denir.
Ünsüz türemesi hece sayısını değiştirmez.
Ünsüz türemesi örnekleri
Örnek: Af + etmek→ affetmek Ret + etmek→ reddetmek His + etmek→ hissetmek Hal + olmak →Hallolmak his – im → his(s)im zan – nımca → zan(n)ımca hat – iniz → hat(t)ınız hak – ım → hak(k)ım sır – ını → sır(r)ını
d) Ünsüz düşmesi: “K” ünsüzü ile biten bazı kelimelere –cik, -cek küçültme ve sevgi ekleri getirildiğinde kelimenin sonundaki –k sesinin düştüğü görülür.
Buna ünsüz düşmesi denir.
Ünsüz düşmesi örnekleri
Örnek: Minik-cik → minicik. Küçük-cük → küçücük Büyük-cük → büyücük
Bazen –l, -msa ekleri de ünsüz düşmesine neden olur. Örnek: Ufak-l→ufalmak Küçük-mse →.küçümsemek.
Diğer Örnekler: küçü(k) – cük küçücük küçü(k) -l küçül- büyü(k) – cek büyücek alça(k) – çık alçacık alça(k) -l alçal- yükse(k) -l yükselseyre(k) -l seyrel- ufa(k) – l ufal
e)Kaynaşma (kaynaştırma) Ünsüzleri:
Türkçe kelimelerde iki sesli harf yan yana gelmez. Bu nedenle sesli harfle biten bir kelimeye, sesli harfle başlayan bir ek gelirse, iki seslinin arasına bir sessiz girer.
Bu sessiz , iki sesliyi kaynaştırır. Bu sessiz harfe kaynaşma (kaynaştırma) harfi, bu olaya da kaynaşma (kaynaştırma) denir.
Bazı kaynaklarda yardımcı ünsüz olarak da adlandırılan kaynaştırma harfleri –y-ş-s-n’ dir. Kaynaşma harfleri daha çok isim tamlamalarında kullanılır.
Kaynaştırma Ünsüzleri örnekleri
Örnek:hava-y-ı sevgi-n-in iki-ş-er biri-s-i kapı + a → kapıya iki + er → ikişer araba + ı → arabası pencere + in → pencerenin anne + i + i → annesini
f) Ulama :
Cümle içerisinde sessizle biten bir kelimeden sonra, sesliyle başlayan bir kelime gelirse, bu iki kelime okunuşta birleşir. Buna ulama denir. Ulamanın olabilmesi için kelimelerin arasında hiçbir noktalama işareti bulunmamalıdır.
Aşağıdaki cümlelerde ulama vardır:
Sensiz olamam
Senden ayrılamam
Okullar açıldı.
Mehmet Akif Ersoy
Pencereden bir gül attığın zaman
Işıkla dolacak kalbimin içi
Not: Kelimeler arasında noktalama işareti olduğu zaman ulama yapılmaz. Ulama söyleyişle ilgili bir kuraldır. Yazarken ulama yapılmaz.
Ses Bilgisi ses olayları ünsüz ses olayları ünlü ses olayları büyük ünlü uyumu küçük ünlü uyumu ünlü daralması ünlü düşmesi ünlü türemesi ünsüz benzeşmesi ünsüz türemesi ünsüz düşmesi kaynaştırma ulama ve diğer ses olayları ile ilgili diğer içeriklere; ses bilgisi ders notlarına ses olayları çalışma kağıtlarına ses olayları konu testlerine aşağıdaki linkten ulaşabilirsiniz.
Ses Bilgisi İçerikleri
