Kök, Ek, Çekim Ekleri, Yapım Ekleri
Kök nedir, çekim ekleri nelerdir, yapım ekleri nelerdir? Tüm bu soruların cevabını aşağıda bulacaksınız. Çekim ekleri, yapım ekleri ders notunu indirebilirsiniz. PDF formatında çekim ekleri yapım ekleri ders notunu linkten indirebilirsiniz.
İndirmek İçin Linki Tıklayınız: ÇEKİM EKİ YAPIM EKİ -KÖKLER
KÖK – EK- KELİME YAPISI
Türkçe eklemeli (sondan eklemeli) bir dildir. Türkçede değişmez kökler, onlardan türetilen gövdeler ve kök ve gövdelere eklenen yapım ve çekim ekleri vardır.
Kelimelerle cümleler kurmak, onlara cümle içinde görev yüklemek ve kelimelerden yeni kelimeler türetmek amacıyla onlara eklenen seslere/hecelere ek denir.
Ekler
A) Çekim Ekleri
1-İsim Çekim Ekleri
- Çokluk Eki
- Hal Ekleri
- İlgi Eki
- İyelik Eki
- Eşitlik Eki
2. Fiil Çekim Ekleri
- Kip Ekleri
- Şahıs Ekleri
- Ekfiil Ekleri
B) Yapım Ekleri
- İsimden İsim Yapım Ekleri
- İsimden Fiil Yapım Ekleri
- Fiilden İsim Yapım Ekleri
- Fiilden Fiil Yapım Ekleri
ÇEKİM EKLERİ
Kelimelerin çekimlenerek değişik yerlerde ve görevlerde kullanılmasını sağlayan eklere çekim eki denir.
Çekim ekleri, kelimelerin diğer kelimelerle bağ kurmasını, kelimelerin cümlede görev almasını, hâlini, sayısını, zamanını, şahsını belirtir. Kısaca çekim ekleri kelimelerin cümle içerisinde kullanılmasını sağlar.
İSİM ÇEKİM EKLERİ:
İsimlerin ve isim soylu kelimelerin sonuna gelerek onları diğer isimlere, edatlara, fiillere bağlayan; cümle
içindeki görevlerini belirleyen, ait oldukları kişileri belirten ve isimlerin çeşitli durumlarını bildiren eklerdir.
a)Çokluk Eki: Cins isimlerine gelerek onların çoğul şekillerini yapar.
*Kelimeler arasında ilgi kurmaz: dağlar, fikirler, idealler, öğrenciler, dertler…
*Aile anlamı katar; -gil ekinin yerine kullanılır: Aliler bize gelecekler.
*Benzerleri anlamı katar, kesme işaretiyle ayırarak yazılır: Bu millet nice Fatih’ler, Kemal’ler yetiştirecektir.
* Aynı ismi taşıyanları belirtir:Sınıftaki Ali’ler ayağa kalksın.
* Abartma anlamı katar: Çalışmak için ta Almanyalara gitti.
* Topluluk kavramı bildirir: Türkler, Yunanlar, Adanalılar, Konyalılar…
*İkilemeler yapar: Yıllar yılı bekledik.
*Çoğul zamirlere getirilerek tekrar çoğul yapar: Bizler, sizler
*Saygı veya alay anlamı katar: Dostumuz nedense bizi çağırmamışlar.
*Her anlamı katar: Akşamları erken yemek yeriz.
*“Yaş” kelimesine getirilerek yaşça yaklaşıklık bildirir: O zaman henüz sekiz yaşlarında idi.
b)Hâl-Durum Ekleri: İsimleri isimlere, fiillere, edatlara bağlayan, diğer kelimelerle ilişki kurarak isimlerin cümlede görev kazanmasını sağlayan eklerdir.
Ev Belirtme Hal Eki Ev-i Araba Belirtme Hal Eki Araba-y-ı
Ev Yönelme Hal Eki Ev-e Araba Yönelme Hal Eki Araba-y-a
Ev Bulunma Hal Eki Ev-de Araba Bulunma Hal Eki Araba-da
Ev Ayrılma Hal Eki Ev-den Araba Ayrılma Hal Eki Araba-dan
c)–(n)İn İlgi Hâl Eki (tamlayan eki):İsimleri isimlere bağlayarak tamlama kurmaya yarar.
Bu ek birinci tekil ve çoğul şahıs için “–İm” şeklindedir: ben-im, biz-im.
İsimleri isimlere bağlar:
Benim elim kanadı.
Kitabın yaprağı yırtılmış.
Yalancının mumu..
İsimleri, zamirleri ve sıfat-fiilleri edatlara bağlar:
Bunu senin için yaptım, dedi.
İsimleri ve zamirleri fiillere bağlar:
Birincilik ödülü Atilla’nın oldu.
En güzel ve mutlu yıllar sizlerin olsun.
c)İyelik Ekleri:İsimlerin ve isim soylu kelimelerin sonuna gelerek onların sahiplerini, ait oldukları kişileri
belirten eklerdir. Tamlayansız kullanıldıkları zaman bu eklere iyelik zamirleri de denir.
Defter-im Masa-m Kardeş-im Bisiklet-im Anne-m
Defter-in Masa-n Kardeş-in Bisiklet-in Anne-n
Defter-i Masa-sı Kardeş-i Bisiklet-i Anne-si
Defter-imiz Masa-mız Kardeş-imiz Bisiklet imiz Anne-miz
Defter-iniz Masa-nız Kardeş-iniz Bisiklet-iniz Anne-niz
Defter-ler-i Masa-lar-ı Kardeş-ler-i Bisiklet-ler-i Anne-ler-i
d)Eşitlik Hâl Eki(-ce):İsimlere ve isim soylu kelimelere eklenerek çeşitli anlamlar katar. Türkçe’nin işlek eklerinden biridir. Bu eki alan kelimeler cümlede zarf tümleci ve yüklem olarak kullanılır. Tür olarak da isim, sıfat ve zarf türetir. ben-ce, okul-ca, yurt-ça, sert-çe…
Gibi, benzerlik anlamları katar: Çocukça davranışları vardı. /
İnsanca hareket etmeliyiz.
Yüklem yapar :Onun davranışları çok zaman delicedir.
Bakımında, yönüyle anlamı katar: O sizden kiloca biraz daha düşük.
Akılca birbirinizden farkınız yok.
Göre anlamı katar, edat gibi kullanılır: Sence bu yaptığın doğru mu?
Çokluk, abartma anlamı katar: Evinde yüzlerce kitabı var.
Zaman bildiren isimlere gelerek eşitlik, süresince, boyu anlamı katar: Bu okulda yıllarca çalıştım dedi.
Birliktelik, beraberlik anlamı katar: Bu kararı sınıfça aldık. Bugün milletçe sevinçliyiz.
Durum bildirir; zarf tümleci yapar: Anlatılanları sessizce dinledi.
Küçültme, sınırlandırma anlamı katar: Oralarda yaşlıca bir adam dolaşıyordu.
FİİL ÇEKİM EKLERİ:
Fiil çekim ekleri, fiil kök veya gövdelerine eklenerek, fiillerin zamanını, yapılış şeklini ve şahsını belirtirler.
Dilimizdeki fiil çekim eklerini şu şekilde sınıflandırabiliriz:
*Zaman ve şekil ekleri (haber ve dilek kipleri) *Şahıs ekleri *Ek-fiil
a)Kip ve Şahıs Ekleri: Haber ve dilek kipleri olarak iki tabloda inceleyeceğiz. Fiillerin çekimlerinde şahıs eklerini, soru ekini ve olumsuzluk ekini de kullanarak fiiller çekimlenecektir.
Şimdiki Zaman: Bak-ıyorum/ Bak-ıyorsun/ bak-ıyor/ Bak-ıyoruz/ Bak-ıyorsunuz/ Bak-ıyorlar
Şimdiki Zaman | Gelecek Zaman | Geniş Zaman | Görülen Geçmiş Zaman | Duyulan Geçmiş Zaman |
Bak-ı-yor-um | Sev-ecek(ğ)-im | Oku-r-um | Duy-ma-dı-m | Gör-müş-mü-(y)üm? |
Bak-ı-yor-sun | Sev-ecek-sin | Oku-r-sum | Duy-ma-dı-n | Gör-müş-mü-sün? |
Bak-ı-yor | Sev-ecek | Oku-r | Duy-ma-dı | Gör-müş-mü? |
Bak-ı-yor-uz | Sev-ecek(ğ)-iz | Oku-r-uz | Duy-ma-dı-k | Gör-müş-mü-(y)üyüz? |
Bak-ı-yor-sunuz | Sev-ecek-siniz | Oku-r-sunuz | Duy-ma-dı-nız | Gör-müş-mü-sünüz? |
Bak-ı-yor-lar | Sev-ecek-ler | Oku-r-lar | Duy-ma-dı-lar | Gör-müş-ler-mi? |
Dilek(Şart)Kipleri Çekim Tablosu
Gereklilik Kipi | İstek Kipi | Şart Kipi | Emir Kipi |
Git-meli-(y)im | Koş-a-(y)ım-mı? | Yat-ma-sa-m | – |
Git-meli-sin | Koş-a-sın-mı? | Yat-ma-sa-n | Gel- |
Git-meli | – | Yat-ma-sa | Gel-sin |
Git-meli-(y)iz | Koş-a-lım-mı? | Yat-ma-sa-k | – |
Git-meli-siniz | Koş-a-sınız-mı? | Yat-ma-sa-nız | Gel-in |
Git-meli-ler | – | Yat-ma-sa-lar | Gel-sin-ler |
b)Ek Fiil Ekleri: Ek eylem iki şekilde yapılır. İsim soylu bir sözcüğe gelerek -şart kipi hariç- onları yüklem yapar. Basit zamanlı fiilleri birleşik zamanlı hale getirir.
Ek Fiilin Geniş Zamanı | Ek Fiilin Görülen Geçmiş Zamanı | Ek Fiilin Duyulan Geçmiş Zamanı | Ek Fiilin Şartı | Hikaye Birleşik Zaman | Rivayet Birleşik Zaman | Şart Birleşik Zaman |
Güzel-im | Çalışkan-dı-m | Genç-miş-im | Zeki-(y)se-m | Gel-miş-ti-m | Gel-e(y)-miş-im | Gel-miş-se-m |
Güzel-sin | Çalışkan-dı-n | Genç-miş-sim | Zeki-(y)se-n | Gel-ecek-ti-n | Gel-ecek-miş-sin | Gel-ecek-se-n |
Güzel-dir | Çalışkan-dı | Genç-miş | Zeki-(y)se | Gel-se(y)-di | Gel-se(y)-miş | Gel-di(y)-se |
Güzel-iz | Çalışkan-dı-k | Genç-miş-iz | Zeki-(y)se-k | Gel-meli(y)-di-k | Gel-meliy-miş-iz | Gel-meliy-se-k |
Güzel-siniz | Çalışkan-dı-nız | Genç-miş-siniz | Zeki-(y)se-niz | Gel-iyor-du-nuz | Gel-iyor-muş-sunuz | Gel-iyor-sa-nız |
Güzel-ler-dir | Çalışkan-lar-dı | Genç-ler-miş | Zeki-ler-se | Gel-ir-ler -di | Gel-ir-ler-miş | Gel-ir-ler -se |
YAPIM EKLERİ
Yapım ekleri, mevcut kelimelerden (isim ve fiil köklerinden) farklı ve yeni anlamlı kelimeler türetmeye yarayan eklerdir. Dört başlık altında inceleyelim:
a)İsimden İsim Yapam Ekler: İsim köklerine gerelek onları tekrardan isim yapan eklerdir. Türkçede en çok kullanılan isimden isim yapan ekleri aşağıdaki tabloda inceleyelim:
-lık | gözlük, odunluk, kalemlik | -l | yasal, doğal, öznel, çoğul | -cağız | kadıncağız, adamcağız, çocukcağız |
-lı | evli,nişanlı, sigortalı | -imsi | yeşilimsi, mavimsi, sarımsı | -cık | minicik, köprücük, ufacık |
-sız | cansız, kalpsiz, şekersiz | -cil | etçil, bencil, insancıl | -tı | patırtı, horultu, gürültü |
-cü | sanatçı, gözcü, şarkıcı | -şın | sarışın, | -ıncı | altıncı, beşinci, üçüncü |
-ce | Türkçe,İngilizce, Farsça | -sal | kumsal, kadınsal, toplumsal | -gil | annemgil, dayımgil, ablamgil |
-daş | arkadaş, yoldaş, derttaş | -ıt | yaşıt, karşıt, boyut,eşit | -ar | altı(ş)ar, beşer, üçer, onar |
b)İsimden Fiil Yapam Ekler: İsim köklerine gelerek onları eylem yapan eklerdir. Türkçede en çok kullanılan isimden fiil yapan ekleri aşağıdaki tabloda inceleyelim:
-la | suçla-yavaşla-gözle-elle- | -de | çatırda-çıtırda-,gürülde | -msa | azımsa-küçümse, özümse | ||
-al | azal-çoğal-yönel-düzel- | -kır | haykır-püskür-hıçkır | -aş | yanaş- | ||
-l | kısal-sivril-doğrul- | -(ı)k | gecik-acık-gözük- | -t | gözet- | ||
-a | kana-yaşa-tüne | -(ı)r | delir-belir-aksır- | -laş | şakalaş-tokalaş- | ||
-ar | morar-sarar-ever | -sa | susa-umursa-özümse | ||||
c)Fiilden İsim Yapam Ekler: Fiil köklerine gelerek onları yapan eklerdir. Türkçede en çok kullanılan fiilden isim yapan ekleri aşağıdaki tabloda inceleyelim:
-mek | duymak, görmek, bakmak | -(g/k)ı | atkı, sevgi, saygı, duygu | -ici | alıcı, yüzücü, verici, giderici |
-me | düşme, sevme, bulma | -ge | bilge, süpürge, dalga | -(ı)ntı | akıntı, gezinti, bozuntu |
-ış | bakış, kaçış, görüş | -gen | çekingen, kırılgan, unutkan | -enek | gelenek, görenek, tutanak |
-(ı)m | saym, ölüm, yapım | -gıç | yargıç, dalgıç, başlangın | -ce | sakınca, güvence |
-(ı)k | yıkık, kökük, çarpık | -ı | ölçü, doğu, abartı, belirti | -men | okutman, gözetmen, öğretmen |
-(ü)n | akın, gelin, tütün | -ecek | yiyecek, içecek, gelecek | -sal | uysal, düşünsel |
d)Fiilden Fiil Yapam Ekler: Fiil köklerine gerelek onları tekrardan fiil yapan eklerdir. Türkçede en çok kullanılan fiilden fiil yapan ekleri aşağıdaki tabloda inceleyelim:
-(ı)l | açıl- ezil- tutul-bükül- | -dar | aktar-dönder- |
-(ı)n | suçlan-ertelen-seviv-görün- | -ımsa | anımsa-duyumsa-gülümse- |
-(a-ı)r | çıkar-gider-batır-doyur | -ala | eşele-ovala- |
-t | başlat-izlet-sapıt-kurut- | -akla | itekle-sayıkla-sürükle |
-dır | gezdir-baktır-sevdir-güldür- | -(ı)ş | bakış-gülüş-oluş- |
Not: Kelimenin bölünemeyen anlamlı en küçük yapısı köktür. Kökle ekleri arasında anlam bütünlüğü olmak zorundadır.
Ör: Balıklar kelimesinin kökü “bal” değildir. Çünkü “bal”dan “balık” olması mantıksızdır.
Balıklar kelimesinin kökü “Balık”tır. Gelen ek de -lar çoğul ekidir.
Not: Bütün ekleri ezberlemek zorunda değilsiniz. İşin mantığını kavrayın. Kelimenin kökü bulunduktan sonra isim mi fiil mi olduğuna bakılır. Gelen ek anlamını değiştirmişse yapım ekidir. Değiştirmemişse çekim ekidir.
Kökün türünü bulduktan sonra gelen yapım ekinin kelimeyi isim mi fiil mi yaptığına bakılır.
Ekin özelliği bu şekilde altına yazılır.
Ör: “Bilgisizler” kelimesini düşünelim.
Bil- – gi siz – ler
Fiil Kökü Fiilden İsim Yapan Ek İsimden İsim Yapan Ek Çoğul Eki
Ör: Kalemliklerden
Kalem- -lik -ler -den
İsim Kökü İsimden İsim Yapan Ek Çoğul Eki Ayrılma Hâl Eki
Not: Kelime kök halindeyse veya sadece çekim eklerinden almışsa yapısına göre basittir. En az bir tane yapım eki almışsa türemiştir. İki kelimeden oluşuyorsa birleşik yapılıdır.
Basit: Gözlerim, kapıdakiler, gelmişler, sözümüz, gördük, baba, çocuklarınız…
Türemiş: Babalık, sözlüğünüz, görgüsüzlük, kuşkularım, annesizlik, oduncular, bilgeniz…
Birleşik: Kartopu, ayakkabı, ilkbahar, uyurgezer, akaryakıt, oyunbozan, çıtçıt, kapkaç, aslanağzı, Adıyaman, gecekondu, cankurtaran, açabilmek, bırakıver, affetmek, çıkagelmek, dokuz doğurmak… Birleşik fiiller farklı yollarla yapılır.
