Ses Bilgisi- Ses Olayları- Ders Notu
Ünlü harfler ve özellikleri, büyük ünlü uyumu, küçük ünlü uyumu, ünlülerle ilgili ses olayları: ünlü daralması, ünlü düşmesi, ünlü türemesi, ünsüz harfler ve özellikleri: sert ünsüzler, yumuşak ünsüzler, sürekli ünsüzler, süreksiz ünsüzler, ünsüzlerle ilgili ses olayları: ünsüz yumuşaması değişimi, ünsüz benzeşmesi, ünsüz sertleşmesi, ünsüz türemesi, ünsüz düşmesi, kaynaştırma ünsüzleri, ulama ile ilgili ders notları, konu anlatımları, çalışma kağıtları ve testleri aşağıdaki linklerde bulunmaktadır.
Ses olayları, ses bilgisi ile ilgili hazırlanan ders notunu aşağıdaki (mavi) linkten indirebilirsiniz.
Ses Bilgisi Ses Olayları Ders Notu(İndir)
Ses bilgisi –ses olayları- ile ilgili diğer dokümanlara aşağıdaki linklerden ulaşabilirsiniz.
Ses Olayları-Ses Bilgisi- Ders Notunu İndirmek İçin:
Ses Olayları Ders Notu
Ses Olayları -Ses Bilgisi- Çalışma Kağıtlarını İndirmek İçin:
Ünlü Uyumları Çalışma Kağıdı Ses Olayları Çalışma Kağıdı-1 Ses Olayları Çalışma Kağıdı-2 Ses Olayları Çalışma Kağıdı-3
Ses Olayları -Ses Bilgisi- Testlerini İndirmek İçin:
Ses Olayları-Ses Bilgisi Test-1 Ses Olayları-Ses Bilgisi Test-2 Ses Olayları-Ses Bilgisi Test-3
SES BİLGİSİ -SES OLAYLARI-
Ünlüler söyleyiş özelliklerine, dilin ve ses yolunun aldığı biçimlere ve dudakların durumuna göre şu özellikleri gösterirler:
Türkçede ünlülerin kelime içerisindeki dizilişiyle ilgili olarak iki önemli kuralı vardır :
1.BÜYÜK ÜNLÜ (SESLİ) UYUMU:
Türkçede sözcüklerde genel olarak, kalın ünlülerden sonra kalın, ince ünlülerden sonra ince ünlü gelir. Türkçeyi başka dillerden ayıran bu temel özelliğe büyük ünlü uyumu denir. Kalınlık-incelik uyumu da denir.
sevilmek, ince, denizden, kelebekler, göstermelik, satılık, kalın, oyun, uçurtma, aşağı, sorular…
Tek heceli kelimelerde bu kural aranmaz.
Birleşik kelimelerde aranmaz. Kelimeler birleşikken uymaz, ayrı ayrı incelendiğinde uyarsa bu tür kelimeler Türkçe’nin yapısına uygundur. Hanımeli….hanım + eli
Kök veya gövde halindeyken büyük ünlü uyumuna uyduğu halde –yor, ki, -ken, -leyin, -imtırak, -taş -gil eklerini aldığında kurala uymayan kelimelerde özel durumdadır.
-yor :geliyorum, üzülüyorum, siliyorum…
-ken : alırken, koşarken, bakarken…
-leyin : sabahleyin, akşamleyin
-(İ)mtırak : yeşilimtırak, mavimtırak, ekşimtırak…
-ki : onunki, yukarıdaki, akşamki…
-taş : meslektaş, ülküdaş…
-gil : halamgil, dayımgil, baklagiller…
Bazı yabancı kelimeler tesadüfen uyuma uyabilir. Bunun Türkçe olup olmadığını diğer kurallara bakarak karar
vereceğiz. (Cennet : Türkçede kelime. –c- harfi ile başlamaz)
Bazı yabancı kelimeler bu kurala uydurulmuştur.
divar→duvar, kalib→kalıp, brillante→pırlanta, suret→surat…
2.KÜÇÜK ÜNLÜ (SESLİ) UYUMU
Bir kelimenin ilk hecesinde düz sesli harf (a,e,ı,i) varsa, diğer hecelerinde de düz sesli harf olması gerekir. Kelimenin ilk hecesinde yuvarlak sesli harf (o,ö,u,ü) varsa, diğer hecelerinde ya düz-geniş (a,e), ya da dar-yuvarlak
(u,ü) sesli harf bulunması gerekir. Buna küçük ünlü uyumu kuralı denir. Düzlük-yuvarlaklık uyumu da denir.
Küçük ünlü uyumunun büyük ünlü uyumundan bir farkı vardır:
Büyük ünlü uyumunda kelimedeki bütün ünlülerin kalınlık ve incelik bakımlarından uyuşmaları gerekli iken,
küçük ünlü uyumunda her ünlü kendinden önceki ünlüye uymak zorundadır.
Meselâ, “kolaylık” örneğinde olduğu gibi “ı” ünlüsü kendinden önceki “a” ünlüsüne uyarken “a”dan önceki “o” ünlüsüne uymayabilir. Bu özellik, yuvarlak ünlüden sonra düz-geniş ünlü geldiği zaman karşımıza çıkmaktadır:
ufaklık, uzaklık, olası, önemli, üzerinde…
Bu kurala uymayan yabancı kelimeler:
alkol, daktilo, mönü, akordeon, rötar, radyo, tiyatro, otobüs, televizyon, horoz, kamyon, siroz…
Ancak bazı alıntı kelimeler bu kurala uydurulmuştur:
müdir→müdür, mümkin→mümkün, müşkil→müşkül…
Bu kurala uymayan Türkçe kelimeler:
Avuç, avurt, kavurmak, kavuşmak, savurmak, kavun, karpuz, yağmur, çamur, tavuk, kabuk…
-yor ve -ki ekleri de çoğu zaman bu kurala uymaz: geliyor, onunki…
Kuraldışı : -o- sesinden sonra ikinci hecede b-m-v-p seslerinden biriyle başlıyorsa bu durumda ikinci hecede
–u- olabilir. Bu tür kelimeler k.ünlü uyumuna uymamasına rağmen Türkçe’dir.
Örnek: Hamur, avuç, sabun, çamur, kavun, kalbur, çabuk, karpuz, tavuk, kabuk, kaput, yağmur, havuç, çaput, yamuk…
Ünlülerle İlgili Ses Olayları
a)Ünlü daralması (darlaşma):
Bir kelimede düz-geniş ünlülerden (a, e) sonra –yor eki gelirse, bu ünlüleri darlaştırarak –ı-i-u-ü ‘ye dönüştürür.
Geniş olan ünlülerin daraldığı için bu kurala ünlü daralması denir.
Örnek :
Yazma-yor→yazmıyor Anla-yor→anlıyor
Hopla-yor→hopluyor. Bekle- yor→bekliyor
Özel Durumlar
Bazı kelimelerde –yor eki kullanılmadığı halde, ünlü daralması olabilir. de- ve ye- kelimelerine ünlü ile başlayan ek geldiğinde araya –y- kaynaştırma ünsüzü girer ve bu kaynaştırma ünsüzü kelimelerin kökündeki e’leri i’ye
dönüştürür.
Örnek: Diye, diyen, yiyecek, yiyerek…
b) Ünlü düşmesi (hece düşmesi, ses düşmesi):
İki heceli bazı kelimelere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde, kelimenin son hecesindeki ünlü düşer. Buna ses düşmesi denir. Ünlü düştüğünde hece sayısı da azaldığından bu kurala ünlü düşmesi yanında hece düşmesi,
hece azalması da denir. Ses düşmesi genellikle kelime yapım ve çekimine bağlı olarak ortaya çıkar.
Türkçede hece düşmeleri aşağıdaki çeşitlere ayrılır:
1. İkinci hecesinde dar ünlü (ı,i,u,ü) bulunan bazı kelimelere, sesli harfle başlayan bir ek gelirse, ikinci hecedeki dar ünlü düşer.
Örnek: sıyır-ıl→ sıyrıl savur-ul→savrul ağız-ı→ağzı
2. Sesli harfle biten bazı isim köklerinden –la,-le eklerini kullanarak fiil türetildiğinde ses düşmesi görülür.
Örnek: Koku-lamak → koklamak
3. Bazı renk isimlerine –ar, -er ekleri getirilerek fiil türetildiğinde, ismin sonundaki ünlü düşer.
Örnek: Sarı-armak → sararmak
Not: Kızarmak ve yeşermek kelimelerinde bir ünlü, bir ünsüz düşer.
Örnek: Kızıl-armak → kızarmak
4. İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı fiillere yapım eki getirilip isim yapıldığında ünlü düşmesi görülür.
Örnek: Ayır-ım→ayrım
5. Bazı fiillerden fiil türetildiğinde ünlü düşmesi görülür.
Örnek: Çevir-il → çevrilmek
6. Bazen iki kelime birleşirken ünlü düşmesi olur.
Örnek: Kayıp-olmak → kaybolmak
Türkçede bazı kelimeler iki şekilde yazılabilir. Aşağıda verilen kelimelerin her iki yazılışı da doğrudur. İkinci tür yazılışta ünlü düşmesi vardır.
Ünlü Düşmesi Yok Ünlü Düşmesi Var
Nerede Nerde
Nereden Nerden
Burada Burdan
Şurada, Şuradan Şurda , Şurdan
Orada, Oradan Orda, Ordan
İçeride, içeriden, dışarıda İçerde, içerden, dışardan
İleride, ileriden, yukarıda İlerde, ilerden, yukardan
c)Ünlü Türemesi:
• Ünsüzle biten bazı sözcükler “-cik” yapım ekini aldığında iki ünsüz arasında bir ünlü türer:
bir-cik > biricik
genç-cik > gencecik…
• Bazı sözcükler pekiştirilirken ünlü türemesi görülür:
sapasağlam
güpegündüz
düpedüz…
Ünsüz(Sessiz) Harfler ve Özellikleri:
Ses yolunda az çok engele uğrayarak, boğumlanarak oluşan seslerdir. Ünsüzler, ünlülerle birleşmedikçe okunamazlar ve hece kuramazlar.
Türkçe’de sessiz harfler 21 tanedir: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z’ dir.
Çıkış noktaları bakımından ünsüzler yediye ayrılmaktadır:
1- Dudak Ünsüzleri: İki dudağın birbirine dokunması ile oluşan ünsüzlerdir: b, p, m
2- Diş-Dudak Ünsüzleri: Alt dudağın üst ön dişlere teması ile oluşan ünsüzlerdir: f, v
3- Diş Ünsüzleri: Dilin ucunun veya ön tarafının üst ön dişlerin arkasına veya diş yuvalarına dokunması veya yaklaşması ile oluşan ünsüzlerdir: d, t, n, s, z
4- Damak-Diş Ünsüzleri: Dilin ucunun veya ön tarafının diş yuvasına yahut sert damağa dokunması veya yaklaşması ile oluşan ünsüzlerdir: c, ç, j, ş
5- Ön Damak Ünsüzleri: Dilin ucunun veya orta tarafın ön damağa dokunması veya yaklaşması ile oluşan ünsüzlerdir: g, k, l, r, y
6- Arka Damak Ünsüzleri: Dilin arka tarafının yumuşak damağa dokunması veya yaklaşması ile oluşan ünsüzlerdir: g
7- Gırtlak Ünsüzü: Bu ünsüz gırtlaktan önce hançerenin sonunda oluşur. Teşekkülü sırasında ses telleri yarı açıktır: h
Sürekli Ünsüzler: Başlarına bir ünlü geldiğinde söylenişi uzayıp giden yani sürekli söylenebilen ünsüzlerdir.
Örn. : z sesi, ezzzzz…
Süreksiz Ünsüzler: Başlarına bir ünlü geldiğinde sürekli söylenemeyen ünsüzlerdir.
Örn.: k sesi, ek. (Ses kesiliyor, devam etmiyor.)
Ünsüzlerle İlgili Ses Olayları
a) Ünsüz Yumuşaması(Değişimi):
”p,ç,t,k” sert ünsüzleriyle biten sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde bu sesler yumuşar ve ”b,c,d,g,ğ” seslerine dönüşür. Bu olaya ünsüz yumuşaması(değişimi) denir.
Örnek: amaç-ı – amacı sahip-i – sahibi geçit-i – gecidi toprak-ı – toprağı
hesap – ı hesabı uçak – a uçağa dert-i derdi kalp – i kalbi
Tek heceli sözcüklerin bazılarında yumuşama olmaz.
suç – u, et -i, tek -i, top – u, at-ı
Özel adlarda yazarken yumuşama olmaz, konuşurken olur.
Sinop’a, Çınarcık’ın, Susurluk’a, Burak’ın
Bazı yabancı sözcüklerde yumuşama olmaz.
hukuk – u, hürriyet – i, edebiyat -ı, dikkat – i, paket – i, evrak -ı, davet – i, merak – ım, sıhhat – i, semt – i
Bazı türemiş sözcüklerde yumuşama olmaz.
yazıt -ı, karşıt -ı, yanıt -ı, özet – i, anıt -ı
b) Ünsüz Benzeşmesi (Ünsüz Sertleşmesi):
Türkçede sert ünsüzle (p, ç, t, k, f, s, ş, h) biten bir kelime “c-d-g” yumuşak ünsüzleriyle başlayan bir ek aldığında ekin başındaki c-ç’ye, d-t’ye, g-k’ye dönüşerek sertleşir.
Sert Ünsüzler: ç, f, h, k, p, s, ş, t (Sert sessizleri FıSTıKÇı ŞaHaP olarak kodlayabiliriz.)
Yumuşak Ünsüzler: c, d, g, b, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
yavaş – ca → yavaş – ça /unut – gan → unut – kan /Kitap – cı → kitap – çı /1985 – de → 1985 – te
Simit + ci -> Simitçi /Kitap + da -> Kitapta /As + gı -> Askı / Unut + gan -> unutkan
c) Ünsüz türemesi:
Bazı tek heceli kelimeler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında veya “etmek, eylemek, olmak” yardımcı fiilleriyle birleştiklerinde asıl kelimenin sonundaki ünsüz ikizleşir. Buna ünsüz türemesi denir. Ünsüz türemesi hece sayısını değiştirmez.
Örnek:
Af + etmek→ affetmek Ret + etmek→ reddetmek His + etmek→ hissetmek
Hal + olmak →Hallolmak his – im → his(s)im zan – nımca → zan(n)ımca
hat – iniz → hat(t)ınız hak – ım → hak(k)ım sır – ını → sır(r)ını
d) Ünsüz düşmesi:
“K” ünsüzü ile biten bazı kelimelere –cik, -cek küçültme ve sevgi ekleri getirildiğinde kelimenin sonundaki –k sesinin düştüğü görülür. Buna ünsüz düşmesi denir.
Örnek:
Minik-cik → minicik. Küçük-cük → küçücük Büyük-cük → büyücük
Bazen –l, -msa ekleri de ünsüz düşmesine neden olur.
Örnek: Ufak-l→ufalmak Küçük-mse →.küçümsemek.
Diğer Örnekler:
küçü(k) – cük küçücük küçü(k) -l küçül- büyü(k) – cek büyücek
alça(k) – çık alçacık alça(k) -l alçal- yükse(k) -l yükselseyre(
k) -l seyrel- ufa(k) – l ufala
Kaynaşma (kaynaştırma) Ünsüzleri:
Türkçe kelimelerde iki sesli harf yan yana gelmez. Bu nedenle sesli harfle biten bir kelimeye, sesli harfle başlayan bir ek gelirse, iki seslinin arasına bir sessiz girer. Bu sessiz , iki sesliyi kaynaştırır. Bu sessiz harfe kaynaşma
(kaynaştırma) harfi, bu olaya da kaynaşma (kaynaştırma) denir. Bazı kaynaklarda yardımcı ünsüz olarak da adlandırılan kaynaştırma harfleri –y-ş-s-n’ dir. Kaynaşma harfleri daha çok isim tamlamalarında kullanılır.
Örnek: hava-y-ı sevgi-n-in iki-ş-er biri-s-i kapı + a → kapıya
iki + er → ikişer araba + ı → arabası
pencere + in → pencerenin anne + i + i → annesini
f) Ulama :
Cümle içerisinde sessizle biten bir kelimeden sonra, sesliyle başlayan bir kelime gelirse, bu iki kelime okunuşta birleşir. Buna ulama denir. Ulamanın olabilmesi için kelimelerin arasında hiçbir noktalama işareti bulunmamalıdır.
Aşağıdaki cümlelerde ulama vardır:
Sensiz olamam
Senden ayrılamam
Okullar açıldı.
Mehmet Akif Ersoy
Pencereden bir gül attığın zaman
Işıkla dolacak kalbimin içi
Not: Kelimeler arasında noktalama işareti olduğu zaman ulama yapılmaz.
Ulama söyleyişle ilgili bir kuraldır. Yazarken ulama yapılmaz.
5.sınıf Ünlü harfler ve özellikleri, 5.sınıf büyük ünlü uyumu, 5.sınıf küçük ünlü uyumu, 5.sınıf ünlülerle ilgili ses olayları: 5.sınıf ünlü daralması, 5.sınıf ünlü düşmesi, 5.sınıf ünlü türemesi, 5.sınıf ünsüz harfler ve özellikleri: 5.sınıf sert ünsüzler, 5.sınıf yumuşak ünsüzler, 5.sınıf sürekli ünsüzler, 5.sınıf süreksiz ünsüzler, 5.sınıf ünsüzlerle ilgili ses olayları: 5.sınıf ünsüz yumuşaması değişimi, 5.sınıf ünsüz benzeşmesi, 5.sınıf ünsüz sertleşmesi, 5.sınıf ünsüz türemesi, 5.sınıf ünsüz düşmesi, 5.sınıf kaynaştırma ünsüzleri, 5.sınıf ulama ile ilgili ders notları, 5.sınıf konu anlatımları, 5.sınıf çalışma kağıtları ve 5.sınıf testleri aşağıdaki linklerde bulunmaktadır.
TDK ses bilgisi, ses olayları, 5.sınıf ses bilgisi, ses olayları, TYT ses bilgisi, ses olayları, AYT ses bilgisi, ses olayları, KPSS ses bilgisi, ses olayları, DGS ses bilgisi, ses olayları, ses bilgisi, ses olayları,
Türkçede ünlü harfler ve özellikleri, kaç ünlü sesimiz var? Kalın ünlüler, ince ünlüler, büyük ünlü uyumu ve özellikleri, büyük ünlü uyumu nasıl bulunur? Türkçe olmayan kelimelerde büyük ünlü uyumu, büyük ünlü uyumuna uymayan ekler, büyük ünlü uyumu hakkında, büyük ünlü uyumu ne demek? Küçük ünlü uyumu ve özellikleri, küçük ünlü uyumunu bozan ekler, küçük ünlü uyumu nasıl olur?
Ünlülerle ilgili ses olayları nelerdir? Ünlü daralması nasıl olur? Ünlü daralması nedir? Ünlü daralmasına neden olan olaylar. Ünlü daralması hakkında, ünlü daralması nedir? Ünlü daralması ne demek? Ünlü daralması örnekleri, ünlü daralması cümleleri,
Ünlü düşmesi nedir? Hangi durumlarda ünlü düşmesi olur? Ünlü düşmesi ne demek? Ünlü düşmesine neden olan ekler? Ünlü düşmesi örnekleri, ünlü düşmesi örnekleri, ünlü düşmesi kelimeleri, ünlü düşmesi nasıl bulunur?
Ünlü türemesi nedir? Hangi durumlarda ünlü türemesi olur? Ünlü türemesi ne demek? Ünlü türemesine neden olan ekler? Ünlü türemesi örnekleri, ünlü türemesi örnekleri, ünlü türemesi kelimeleri, ünlü türemesi nasıl bulunur?
TDK ses bilgisi, ses olayları, 5.sınıf ses bilgisi, ses olayları, TYT ses bilgisi, ses olayları, AYT ses bilgisi, ses olayları, KPSS ses bilgisi, ses olayları, DGS ses bilgisi, ses olayları, ses bilgisi, ses olayları,
Ünsüz harfler ve özellikleri, Ünsüz harfler ve özellikleri nasıl bulunur? Sert ünsüzler nelerdir? Yumuşak ünsüzler nelerdir? Dudak ünsüzleri, diş-dudak ünsüzleri, diş ünsüzleri, damak – diş ünsüzleri, ön damak ünsüzleri, arka damak ünsüzleri, gırtlak ünsüzleri, sürekli ünsüzler, süreksiz ünsüzler,
Ünsüzlerle ilgili ses olayları:
Ünsüz yumuşaması nedir? Hangi durumlarda ünsüz yumuşaması olur? Ünsüz yumuşaması ne demek? Ünsüz yumuşamasına neden olan ekler? Ünsüz yumuşaması örnekleri, ünsüz yumuşaması örnekleri, ünsüz yumuşaması kelimeleri, ünsüz yumuşaması nasıl bulunur? Sert ünsüzler,
Ünsüz sertleşmesi -ünsüz benzeşmesi-nedir? Hangi durumlarda ünsüz sertleşmesi -ünsüz benzeşmesi-olur? Ünsüz sertleşmesi -ünsüz benzeşmesi-ne demek? Ünsüz sertleşmesine neden olan ekler? Ünsüz sertleşmesi -ünsüz benzeşmesi-örnekleri, ünsüz sertleşmesi -ünsüz benzeşmesi-örnekleri, ünsüz sertleşmesi -ünsüz benzeşmesi-kelimeleri, ünsüz sertleşmesi -ünsüz benzeşmesi-nasıl bulunur?
Ünsüz türemesi nedir? Hangi durumlarda ünsüz türemesi olur? Ünsüz türemesine demek? Ünsüz yumuşamasına neden olan ekler? Ünsüz türemesi örnekleri, ünsüz türemesi örnekleri, ünsüz türemesi kelimeleri, ünsüz türemesi nasıl bulunur?
Ünsüz düşmesi nedir? Hangi durumlarda ünsüz düşmesi olur? Ünsüz düşmesine demek? Ünsüz yumuşamasına neden olan ekler? Ünsüz düşmesi örnekleri, ünsüz düşmesi örnekleri, ünsüz düşmesi kelimeleri, ünsüz düşmesi nasıl bulunur?
Kaynaştırma ünsüzleri nelerdir? Hangi ünsüzler kaynaştırma ünsüzü olur? Kaynaştırma ünsüzü nedir? Y,ş,s,n ünsüzleri, yardımcı ünsüzler, kaynaştırma ünsüzleri ne demek?
Ulama nedir? Ulama ne demek? Ulama nasıl olur? Ulamanın şartları nelerdir? Ulama örnekleri, ulama ile ilgili cümleler, şiirlerde ulama
TDK ses bilgisi, ses olayları, 5.sınıf ses bilgisi, ses olayları, TYT ses bilgisi, ses olayları, AYT ses bilgisi, ses olayları, KPSS ses bilgisi, ses olayları, DGS ses bilgisi, ses olayları, ses bilgisi, ses olayları,